مطالعه خطر و عملكرد HAZOP
بررسي اجمالي
HAZOP نام مخفف از مطالعه خطر و عملكرد است و بررسي منظم و نظام مند طرح يا محصول، فرآيند، رويه يا سيستم موجود است. تكنيكي براي شناسايي ريسك براي افراد، تجهيزات، محيط و يا اهداف سازمان است. از تيم مطالعه انتظار ميرود، در صورت امكان، راه حلي براي درمان ريسك فراهم كنند.
فرآيند HAZOP تكنيك كيفي است بر اساس استفاده از كلمات راهنما بنا شده است كه در مقاصد طراحي و يا شرايط عملياتي كه در هر مرحله از طراحي، فرآيند، رويه يا سيستم كه قابليت حصول را ندارد. عموماً توسط تيم چندرشتهاي در مجموعهاي از جلسات صورت ميپذيرد.
HAZOP مشابه FMEA در شناسايي حالات شكست فرآيند، سيستم يا رويه و علل و پيامدهاي آنها است. تفاوت اين دو روش در اين است كه در HAZOP تيم نتايج ناخواسته و انحراف از نتايج طراحي را درنظر گرفته و به دلايل ممكن و حالات خرابي مي رسد، در صورتي كه FMEA با شناسايي حالات خرابي آغاز مي شود.
كاركرد
تكنيكHAZOP در ابتدا براي تحليل سيستم هاي شيميايي ايجاد شد اما در ادامه بر انواع ديگر سيستم ها و فعاليت هاي پيچيده بسط يافت. اين ها شامل سيستم هاي مكانيكي و الكتريكي و رويه ها و سيستم هاي نرم افزاري و حتي تغييرات سازماني و طراحي و بازنگري قراردادهاي قانوني است.
فرآيندHAZOP مي تواند با كليه حالات انحراف از مقاصد طراحي تا كمبودهاي طراحي، اجزا، رويه هاي طراحي و فعاليت هاي انساني را شامل شود.
اين روش به صورت گسترده در بررسي طراحي نرم افزارها كاربرد دارد. هنگاميكه بر ابزارهاي ايمني حياتي كنترل و سيستم هاي رايانه اي اعمال مي شود بنام CHAZOP شناخته مي شود (تحليل كنترل خطرات و عملكرد يا تحليل عملكرد يا خطرهاي كامپيوتر).
مطالعات HAZOP معمولاً در مرحله طراحي جزئيات اتفاق مي افتد، هنگامي كه نمودار كامل از فرآيند مورد نظر در دسترس باشد، اما تغييرات در طراحي هنوز امكان داشته باشد. در هر صورت مي توان، با رويكرد مرحله اي، براي هر مرحله از توسعه جزئيات در طراحي استفاده كرد. مطالعات HAZOP مي تواند در دوره فعاليت سيستم نيز انجام شود، اما نياز به تغييرات در اين مرحله گران است.
ورودي ها
ورودي هاي اساسي در مورد HAZOP شامل اطلاعات موجود در مورد سيستم، فرآيند يا رويه اي كه بررسي مي شود و اهداف و عملكرد مشخصات طراحي است. ورودي ها مي تواند شامل: نقشه ها، برگه مشخصات، برگه هاي رويه كار، نمودارهاي كنترل فرآيند و منطق، نقشه هاي چيدمان، رويه نگهداري و عملكرد و رويه خدمات اضطراري باشد. برايHAZOP غيرسخت افزاري، ورودي ها مي تواند شامل مستندات تشريح كننده كاركرد و اجزاي سيستم يا رويه تحت مطالعه باشد. براي مثال، ورودي ها مي تواند شامل تشريح نقش ها و نمودارهاي سازماندهي و يا پيش نويس قراداد يا حتي پيش نويس رويه باشد.
فرآيند
«HAZOP»، طراحي و مشخصات فرآيند، رويه يا سيستم مورد مطالعه را گرفته و هر قسمت را بررسي مي كند تا انحرافات از عملكرد درنظرگرفته شده كه مي تواند اتفاق بيافتد و علل بالقوه و پيامدهاي احتمالي را شناسايي كند. اين با بررسي نظام مند كه هر قسمت از سيستم، فرآيند يا رويه در پاسخ به تغييرات پارامترهاي كليدي توسط كلمات راهنما مناسب به دست مي آيد. كلمات راهنما مي تواند براي سيستم، فرآيند يا رويه به صورت خاص تعريف شود و يا از كلمات عمومي كه در كليه حالات انحراف مطرح مي شود استفاده شود. جدول ب.1 نمونه اي از كلمات راهنما معمول كه در سيستم هاي فني استفاده مي شود را ارائه مي دهد. از كلمات راهنما مشابهي مانند «خيلي زود»، «خيلي دير»، «خيلي زياد»، «خيلي كم»، «خيلي بلند»، «خيلي كوتاه»، «جهت اشتباه» ،«هدف اشتباه»، «فعاليت اشتباه» ميتوان در شناسايي حالات خطاهاي انساني بهره برد.
مراحل معمول در مطالعهHAZOP شامل:
- تعيين فرد با اختيارات و مسئوليت هاي لازم تا مطالعات HAZOP را شكل دهد و اطميناني جهت كامل بودن مطالعات داشته باشد؛
- تعريف اهداف و حيطه مطالعه؛
- تعيين مجموعه از كليدها يا كلمات راهنما براي مطالعات؛
- تعريف كردن تيم مطالعه HAZOP؛ اين تيم معمولاً چندرشته اي و بايد تركيبي از پرسنل فني و طراحي با تخصص فني مناسب براي ارزشيابي اثرات انحراف از طراحي اوليه يا طراحي موجود باشد. پيشنهاد ميشود كه تيم شامل افرادي باشد كه مستقيماً در طراحي سيستم و يا فرآيند حضور ندارند.
- جمع آوري مستندات مورد نياز.
كارگروهي با فعاليت هاي زير تسهيل ميشود:
- تجزيه سيستم، فرآيند و يا روش به اجزاي كوچك تر يا زير سيستم ها يا فرآيندهاي فرعي يا اجزاي فرعي تا مطالعه محسوس تر باشد.
- بررسي اهداف طراحي براي هر زير سيستم، فرآيند فرعي يا اجزاي فرعي و سپس براي هر آيتم در زير سيستم، اجزا كلمات راهنما را بترتيب اعمال كرده تا قياس منطقي انحراف و سرمنشا نتايج نامطلوب امكان پذير باشد.
- هر كجا نتيجه نامطلوب شناسايي شد، علل و پيامدهاي آن در هر مورد بررسي شود و پيشنهاد هايي براي درمان و يا جلوگيري از اتفاق و يا تسكين اثرات در صورت اتفاق آنها داشته باشيم.
- مستند كردن بحث ها و بررسي اقدامات خاص در جهت شناسايي ريسك ها.
خروجي ها
صورتجلسه HAZOP براي هر آيتم در هر بررسي ثبت مي شود. اين مي تواند شامل: كلمات راهنمايي كه استفاده مي شود، انحراف، علل ممكن، فعاليت هايي كه در شناسايي مسائلي كه با آن مواجه مي شويم و مسئوليت هاي اشخاص در فعاليت ها باشد. براي هر انحرافي اين ها نمي تواند صادق باشد، بنابراين ريسك هر انحرافي بايد ارزشيابي شود.
نقاط قوت و محدوديت ها
تحليل HAZOP مزايا زير را در بر خواهد داشت:
- فراهم آوردن ابزاري براي بررسي نظام مند و كامل سيستم، فرآيند يا رويه؛
- شامل تيم چند رشته اي است كه تجربه واقعي عملياتي آنها قابليت اين را دارد كه اقدامات درماني را انجام دهند؛
- راه حل و اقدامات درمان ريسك را توليد مي كند؛
- در طيف گستردهاي از سيستمها، فرآيندها و رويهها قابل كاربرد است؛
- براي علل و پيامدهاي خطاهاي انساني ملاحظاتي صريح را ارئه ميدهد؛
- مدرك نوشته شده از رويه پروژه آماده مي شود كه تلاش صورت گرفته را به نمايش مي گذارد.
محدوديت ها شامل موارد زير است:
- تحليل جزئيات مي تواند خيلي زمان بر و بنابراين گران باشد؛
- تحليل دقيق نياز به سطح بالايي از مستندات يا مشخصات سيستم، فرآيند و رويه دارد.
- مي تواند بر راه حلي براي جزئيات تاكيد كند تا به بررسي پيش فرض هاي اساسي بپردازد (اگرچه، اين مي تواند با رويكرد فازي تسكين يابد)؛
- بحث ها مي تواند بر موضوعات جزئي طراحي تمركز كند و نه بر موضوعات وسيع تر يا خارجي؛
- اين روش با پيش فرض هاي طراحي، مقاصد طراحي، حوزه ها و اهداف تعريف شده براي تيم محدود شده است؛
- فرآيند به صورت شديد وابسته به تخصص طراحان است و اين بسيار دشوار است تا مسائلي كه مانع از رسيدن به اهداف طراحي مي شوند را شناسايي كنند.
سند مرجع
IEC 61882, Hazard and operability studies (HAZOP studies) – Application guide
